آلیات فهم النص عند البیضاوی فی تفسیره: أنوار التنزیل و أسرار التأویل

پایان نامه ی حاضر تحقیقی است درباره ی سازوکارهایی که امام بیضاوی در راستای درک معانی متون قرآن در تفسیرش به کار گرفته است. در لابلای این تحقیق ثابت شده که بیضاوی در تفسیرش نگاه وسیعی به معنا در راستای فهم متون قرآنی داشته، به گونه ای که از کلیه ی علوم، اعم از علوم لغوی و غیر لغوی، در تبیین معانی گنجانده شده در زوایای متن قرآن بهره گرفته است. در علم آوا شناسی به نقش جانشین سازی واجی در معنای متن پرداخته و از واج زنجیری و زبر زنجیری بهره گرفته است. کما این که در علم صرف نقش تکواژها و ساختارهای صرفی اسم، اعم از ساختارهای مصدر و مشتقات، و نیز تکواژها و ساختارهای فعل مزید را در تولید معانی جدید در متن قرآن مورد ارزیابی قرار داده است. همچنین بیضاوی با بذل تلاش در حوزه ی نحو و ترکیب، کارکرد حروف معانی، پدیده ی تعریف و تنکیر، علامت های اعرابی، از نظر تعدد موقعیت آن ها، انواع جمله و عوارض آن و سبکهای نحوی، اعم از سبک خبر و سبک انشاء طلبی، را در درک معنای متن قرآن مورد مطالعه و تحلیل قرار داده، کما این که از نقش سطح واژگانی با محوریت چند معنایی و تحول معنایی در بارور ساختن بار معنایی متون قرآنی غافل نمانده، و با این سازوکار به معانی ارزنده ای در لابلای این متون پی برده است. همان گونه که بیضاوی به علوم دیگری که به عوامل تأثیر گذار در ابعاد معنایی متن پرداخته اند، توجه و عنایت داشته و در تفسیرش از آن ها استفاده کرده است. این علوم عبارتند از: علم اصول فقه، علوم قرآن، علوم عقلی و علم تصوف و عرفان. بیضاوی در علم اصول از تقسیماتی که اصولیان برای لفظ، از نظر وضع آن برای معنا و از نظر نوع دلالت آن، در نظر گرفته اند، و در حوزه ی علوم قرآن از اسباب نزول، مکی و مدنی بودن آیات، فرایند نسخ، علم قراءات و تفسیر به مأثور و در حوزه ی علوم عقلی از پاره ای از مسائل و اصطلاحات فلسفی و کلامی و در حوزه ی تصوف از تفسیر اشاری و اصطلاحات صوفیان در درک معانی متون قرآن استفاده کرده است. پژوهشگر در این تحقیق دانشگاهی کوشیده تا آرا و نظریات بیضاوی را در این سازوکارها با آرای مهمترین مفسران گذشته مقایسه کند که از این رهگذر این نتیجه به دست آمده که بیضاوی در زمینه ی درک متون قرآن، با مفسران برجسته ی گذشته نقاط مشترک بسیاری داشته، کما این که با آن ها نقاط افتراقی هم به شرح زیر داشته است: _ عنایت خاص او به گسترش دادن دامنه ی بعد معنایی واژه های قرآنی، از خلال اشاره به معانی ای که ناشی از جانشین سازی واجی یا صرفی در این واژه هاست که او نسبت به مفسران برجسته ی گذشته به این فرایند بیشتر توجه نموده است. _ توجه او به افزایش دادن حجم معنا در بافت و عناصر متون قرآنی، با لحاظ کردن وجوه متعدد برای معنا یا ذکر نکته ای معنایی که ذکری از آن در تفاسیر مهمترین مفسرین گذشته نیامده، و گاه ترجیح دیدگاهی که از ظرفیت معنایی بیشتری برخوردار است. همچنین با عنایت پژوهشگر به اصطلاحات و روش معاصرین در انتخاب عناوین اکثر باب ها و فصل ها جلوه گر می افتد که بیضاوی و دیگر مفسران گذشته به کلیه ی اصول و ریشه های معناشناسی آشنایی داشته اند و تفاوتی که در میراث کهن معناشناسی با معناشناسی عصر حاضر دیده می شود، تنها در شکل، قالب و روش است.